Thị xã Sơn Tây nằm về phía Tây thành phố Hà Nội, phía Đông giáp huyện Phúc Thọ; phía Tây giáp huyện Ba Vì; phía Nam giáp huyện Thạch Thất; phía Bắc giáp huyện Vĩnh Tường (ngoại trừ huyện Vĩnh Tường thuộc tỉnh Vĩnh Phúc, các huyện còn lại đều thuộc thành phố Hà Nội). Thời Bắc thuộc, từ sau năm 179 TCN đến thời thuộc Tùy (602 - 618), vùng đất thị xã Sơn Tây thuộc quận Giao Chỉ, thời thuộc Đường (618 - 905) đổi làm châu Giao Chỉ thuộc An Nam đô hộ phủ. Thời Ngô - Đinh - Tiền Lê đến Lý (thế kỷ X - XIII), vùng đất thị xã Sơn Tây hiện nay chủ yếu thuộc châu Quảng Oai. Dưới thời Trần (1226 - 1400), Hồ (1400 - 1407), huyện Ma Lung thuộc trấn Quảng Oai, trong đó có vùng đất nay là thị xã Sơn Tây. Thời thuộc Minh (1407 - 1427), huyện Ma Lung thuộc châu Quảng Oai, lệ vào phủ Giao Châu. Đến thời vua Lê Thánh Tông niên hiệu Quang Thuận (1460 - 1469), đổi tên huyện Ma Lung thành Ma Nghĩa (sau lại đổi là Minh Nghĩa), thuộc phủ Quảng Oai, thừa tuyên (còn gọi là đạo hay xứ) Sơn Tây. Vùng đất thị xã Sơn Tây hiện nay, thời Lê - Mạc chủ yếu thuộc huyện Minh Nghĩa, phủ Quảng Oai, thừa tuyên Sơn Tây. Dưới thời Lê - Trịnh, thừa tuyên (đạo, xứ) Sơn Tây được đổi thành trấn Sơn Tây. Từ đó, vùng đất thị xã Sơn Tây hiện nay chủ yếu thuộc huyện Minh Nghĩa, phủ Quảng Oai, trấn Sơn Tây.

Vào thời Nguyễn, đầu thế kỷ XIX, vùng đất thị xã Sơn Tây hiện nay chủ yếu thuộc địa giới của hai huyện Minh Nghĩa và Phúc Lộc (Gia Long đổi tên từ Phú Lộc thời Tây Sơn, đến năm 1822 Minh Mệnh lại đổi thành Phúc Thọ); đều thuộc phủ Quảng Oai, trấn Sơn Tây. Huyện Minh Nghĩa khi ấy gồm 6 tổng, 43 xã, thôn; huyện Phúc Thọ gồm 11 tổng, 55 xã, thôn, phường, phố, giáp.

Sau cải cách hành chính của vua Minh Mệnh (năm 1831), tỉnh Sơn Tây được thành lập, gồm 5 phủ, 1 phân phủ, 21 huyện. Từ đó đến cuối thế kỷ XIX, hai huyện Minh Nghĩa (năm 1853 đổi thành huyện Tùng Thiện) và Phúc Thọ thuộc phủ Quảng Oai, tỉnh Sơn Tây. Theo sách Đồng Khánh địa dư chí (1888), huyện Tùng Thiện gồm 6 tổng, 45 xã, thôn, phố; huyện Phúc Thọ gồm 11 tổng, 58 xã, thôn. Trong khoảng thời gian này, tổng An Lạc đổi tên thành tổng Hòa Lạc.

Từ sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến năm 1954, thị xã Sơn Tây thuộc tỉnh Sơn Tây. Theo Báo cáo số 17357 HC/LK3, ngày 21/12/1949 của Ủy ban Kháng chiến Hành chính Liên khu 3, Liên khu 3 bao gồm 10 tỉnh, trong đó thị xã Sơn Tây thuộc tỉnh Sơn Tây. Cũng trong thời kỳ này, khu vực tỉnh Sơn Tây là vùng quân Pháp tạm chiếm. Thị xã Sơn Tây lúc này là thị trấn trực thuộc tỉnh Sơn Tây. Ngày 28/4/1951, Thủ hiến Bắc Việt ban hành Nghị định số 2268-PTH-NĐ nâng cấp thị trấn Sơn Tây thành thị xã Sơn Tây. Sau năm 1954, thị xã Sơn Tây thuộc tỉnh Sơn Tây. Theo Quyết định số 103/NQ-TVQH ngày 21/4/1965 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, tỉnh Hà Tây được thành lập trên cơ sở sáp nhập hai tỉnh Hà Đông và Sơn Tây. Thị xã Sơn Tây thuộc tỉnh Hà Tây.

Ngày 27/12/1975, Quốc hội khóa V, kỳ họp thứ 2 đã thông qua Nghị quyết hợp nhất hai tỉnh Hà Tây và Hòa Bình, lấy tên là tỉnh Hà Sơn Bình. Thị xã Sơn Tây thuộc tỉnh Hà Sơn Bình. Theo Quyết định số 101-HĐBT của Hội đồng Bộ trưởng ban hành ngày 2/6/1982, thị xã Sơn Tây được mở rộng trên cơ sở sáp nhập thêm 7 xã của huyện Ba Vì, bao gồm: Thanh Mỹ, Kim Sơn, Xuân Sơn, Trung Sơn Trầm, Đường Lâm, Sơn Đông, Cổ Đông. Đến ngày 12/8/1991, Nghị quyết của Quốc hội khóa VIII, kỳ họp thứ 9 đã quyết định chia tỉnh Hà Sơn Bình thành 2 tỉnh là Hòa Bình và Hà Tây. Thị xã Sơn Tây thuộc tỉnh Hà Tây. Ngày 2/8/2007, Chính phủ ban hành Nghị định số 130/NĐ-CP, thành lập thành phố Sơn Tây thuộc tỉnh Hà Tây trên cơ sở toàn bộ diện tích tự nhiên, dân số và các đơn vị hành chính của thị xã Sơn Tây. Ngày 29/5/2008, Quốc hội khóa XII, kỳ họp thứ 5 đã thông qua Nghị quyết số 15 điều chỉnh địa giới hành chính Thủ đô, trong đó sáp nhập toàn bộ tỉnh Hà Tây vào thành phố Hà Nội. Ngày 8/5/2009, Chính phủ ban hành Nghị quyết số 19/NQ-CP, chuyển toàn bộ 11.346 ha diện tích tự nhiên và 182.000 nhân khẩu, 15 đơn vị hành chính trực thuộc thành phố Sơn Tây thành thị xã Sơn Tây thuộc thành phố Hà Nội. Thị xã Sơn Tây hiện nay có 15 đơn vị hành chính cơ sở, gồm 9 phường: Lê Lợi, Ngô Quyền, Phú Thịnh, Quang Trung, Sơn Lộc, Trung Hưng, Trung Sơn Trầm, Viên Sơn, Xuân Khanh và 6 xã: Cổ Đông, Đường Lâm, Kim Sơn, Sơn Đông, Thanh Mỹ, Xuân Sơn.

Trên đây là vài nét phác họa về quá trình thay đổi địa giới hành chính hay lịch sử diên cách của thị xã Sơn Tây được giới thiệu trong tập 8 của bộ sách “Hồ sơ tư liệu văn hiến Thăng Long - Hà Nội” do PGS.TS. Vũ Văn Quân chủ biên. Sách được Nhà xuất bản Hà Nội ấn hành và giới thiệu đến đông đảo bạn đọc năm 2019.

Trang Thu